Bistričke vodenice pravi su biser opštine Petrovac na Mlavi, smeštene u blizini puta koji vodi do crkve u istoimenom selu, pored brze, planinske reke Bistrica, u podnožju Homoljskih planina. One su most koji spaja sadašnje vreme i prošlost, svedoci nekih minulih dana i sećanje na to kako se nekada živelo.
Selo Bistrica, udaljeno nešto više od devet kilometara od opštine Petrovac na Mlavi, jedno je od najautentičnijih sela Srbije. Čist vazduh, dobri domaćini i zdrava hrana nije jedino što je karakteristično za ovo mesto koje po popisu stanovništva iz 2022. godine ima 586 stanovnika.
Prodavnica, škola, mesna zajednica, igralište za decu – naizgled slično selo ostalima u Srbiji. Ako krenete putem pored bistričke reke, možete doći do crkve, koja se ne nalazi u centru sela, kao što je to uobičajeno za mnoga naselja širom zemlje. Put do crkve je međutim, neponovljivo iskustvo, zato što prolazite pored nekoliko vodenica koje su okružene netaknutom prirodom.
Selo Bistrica poznato je i po vodopadu koji se nalazi u blizini, ali i po Dragutinu Tomaševiću, prvom srpskom olimpijcu i desetostrukom pobedniku maratonske trke Obrenovac – Beograd, koji je u ovom selu rođen. U centru sela postoji i Spomen-soba Dragutina Tomaševića, koja je otvorena za posetioce, a svake godine organizuje se i trka u njegovu čast.
Duž reke, pa sve do crkve nanizane su male drvene vodenice i valjavica, koje su specifičnost ovog sela i taj jedinstveni krajolik koji vekovima prkosi vremenu, često je adut Turističke organizacije Petrovac na Mlavi na različitim sajmovima u zemlji i inostranstvu. Ovaj kompleks mlinova za mlevenje žita i valjanje sukna, nastao je u periodu između 19. i sredine 20. veka. Još tada su meštani shvatili prednosti lokacije na kojoj se selo nalazi i blizine reke, zbog čega je nekada bilo aktivno i više od 20 vodenica.
Tada su samo bogati meštani mogli da priušte gradnju vodenica, jer je to bio skup i složen posao. Često su se zbog toga stanovnici grupisali i organizovali rad vodenica koji je funkcionisao slično kao današnje akcionarsko društvo. Vodenice su tako mogle da imaju i po nekoliko suvlasnika, što je podrazumevalo organizaciju korišćenja.
Najviše vremena za korišćenje vodenice imao je onaj suvlasnik sa najviše udela. Zanimljivo je to što je taj udeo mogao da se proda, kupi, nasledi… Ovakva organizacija rada pojedinih vodenica sačuvana je i danas.
„Bistričke vodenice su specifične po načinu poslovanja, odnosno tradicionalnom menadžmentu, gde su između vlasnika svake od vodenica termini upotrebe podeljeni na dane, odnosno koliko dana u mesecu svaki od vlasnika može da melje brašno”, kaže Vedrana Lazarević iz Turističke organizacije Petrovac na Mlavi.
Danas je sačuvano devet vodenica i jedna valjavica, a ostale su propale zbog vremenskih uslova ili neodržavanja. Dodatno je otežavalo i to što su vodenice uglavnom bile u vlasništvu nekoliko meštana, te baš zbog tog suvlasničkog odnosa često nisu mogli da se dogovore oko održavanja. Mnogi stanovnici su iz sela otišli u inostranstvo, ili se odselili, zbog čega su se mnoge vodenice srušile i otišle u zaborav. Zbog jedinstvenog ruralnog pejzaža, ali i degradacije ovog kompleksa, organizacija „Europa Nostra“ uvrstila ih je i na listu od sedam najugroženijih lokacija za 2023. godinu.
“Trenutno je u funkciji osam vodenica i kad prirodni uslovi to dozvoljavaju, kad ima vode, još uvek se u njima melje kukuruz i žitarice i proizvodi brašno. Najveći izazov je očuvanje Velike vodenice, jer joj usled nepovoljnih prirodnih uslova –bujičnog karaktera reke i erozije obala preti urušavanje”, objašnjava Lazarević.
Sačuvane su: Ivkova vodenica, Milicavčića vodenica, Tomaška vodenica, Julanska vodenica, Velika vodenica, Racina vodenica, Ružanska vodenica, Milanova i Nedeljkova vodenica i Tomaška valjavica, koja predstavlja svojevrsni tradicionalni prostor za prikaz kako je nekad izgledala proizvodnja odeće. Odolela je vremenu i Zdravkovićeva vodenica, ali ona trenutno ne radi.
Danas vodenice u Bistrici privlače veliki broj turista, a Turistička organizacija Petrovca na Mlavi, zajedno sa Društvom vodeničara i pomeljara i opštinskim rukovodstvom trudi se da očuva ovaj lokalitet. To su prepoznali i meštani, koji su doprinose razvoju turizma kroz izdavanje soba i apartmana.
Ovaj tekst nastao je u sklopu projekta „Bistričke vodenice – od najugroženijeg lokaliteta u Evropi do tursitičke atrakcije“ po osnovu Konkurs za sufinansiranje projekata proizvodnje medijskih sadržaja u oblasti javnog informisanja u 2024. godini.
– Stavovi izraženi u podržanom medijskom projektu ne predstavljaju nužno zvaničan stav Opštine Petrovac na Mlavi.
